Na današnji dan – 28. novembar

Danas je utorak, 28. novembar, 332. dan 2023. Do kraja godine ima 33 dana.

1520. – Portugalski moreplovac Fernando Magelan uplovio u Pacifik, prošavši iz Atlantskog okeana kroz moreuz koji sada nosi njegovo ime.

1632. – Rođen francuski kompozitor, violinista, dirigent, pjevač, glumac, scenograf i plesač italijanskog porijekla Đovani Batista Lili, poznat kao Žan Batist Lili, tvorac klasične francuske opere, s baletima, horovima, arijama i scenskim efektima. U saradnji s francuskim komediografom Žanom Molijerom stvorio je novu dramsko-muzičku vrstu komedije: balet-komediju s pjevanjem i plesom. Pripisuje mu se prva upotreba palice za dirigovanje. Dok je početkom 1687. dirigovao „Te deum“ za oporavak od bolesti kralja Luja Četrnaestog, ozlijedio se dugim dirigentskim štapom i rana se pretvorila u smrtonosnu gangrenu. Djela: opere „Tezej“, „Persej“, „Kadmis i Hermiona“, „Alsesta“, „Psiha“, „Amadis od Galije“, „Armida“, „Asis i Galateja“, „Prozefina“, „Feton“, komedije-baleti „Ženidba na silu“, „Žorž Dandin“, „Gospodin od Pursonjaka“, „Građanin-plemić“, crkvene kompozicije „Te deum“, „De profundis“, „Mizerere“.

1757. – Rođen engleski slikar, bakrorezac i pisac Vilijam Blejk, čija je poezija mistična i apokaliptična. U slikarstvu je isprva kopirao radove Mikelanđela Buonarotija, Santija Rafaela i Albrehta Direra. Kasnije je ilustrovao starozavjetnu „Knjigu o Jovu“ i djela DŽona Miltona, a najuspješnije „Božanstvenu komediju“ Dantea Aligijerija. Pisao je velike religiozne i filozofske poeme, ali je literarnu slavu stekao lakim i neposrednim lirskim pjesmama – kao što su „Pjesme iskustva“ i „Pjesme nevinosti“.

1820. – Rođen njemački filozof Fridrih Engels, jedan od osnivača naučnog socijalizma i najbliži saradnik Karla Marksa. Potiče iz porodice koja je posjedovala fabrike u NJemačkoj i Engleskoj. Osnovne postavke materijalističkog poimanja svijeta izložio je u „Anti-Diringu“. U saradnji sa Marksom napisao je „NJemačku ideologiju“ i „Manifest komunističke partije“ i organizovao Prvu internacionalu – međunarodno udruženje radnika, osnovano 1864. Poslije Marksove smrti 1883. nastavio je rad u Drugoj internacionali, osnovanoj 1889. i napisao „Porijeklo porodice, privatne svojine i države“ i „Ludvig Fojerbah i kraj njemačke klasične filozofije“. Posljednje godine života posvetio je redigovanju drugog i trećeg toma Marksovog „Kapitala“. Ostala djela: „Skica za kritiku nacionalne ekonomije“, „Položaj radničke klase u Engleskoj“, „Sveta porodica ili kritika kritičke kritike protiv Bruna Bauera i kompanije“.

1821. – Panama proglasila nezavisnost od Španije i pridružila se Kolumbiji.

1829. – Rođen ruski klavirski virtuoz i kompozitor Anton Grigorjevič Rubinštajn, osnivač Konzervatorijuma u Petrogradu. Pripadao je tzv. kosmopolitskom pravcu, nasuprot „Velikoj petorici“. Komponovao je opere, klavirske kompozicije, solo pjesme.

1878. – Umro srpski pisac i slikar Đura Jakšić, najizrazitiji predstavnik romantizma u srpskoj književnosti i jedan od najdarovitijih srpskih slikara 19. vijeka. Pisao je rodoljubive, satirične i socijalne lirske i epske pjesme. Slikarstvo je učio u Segedinu, Temišvaru, Pešti, Velikom Bečkereku /Zrenjanin/, Beču i Minhenu. Potom je bio učitelj u mnogim mjestima u Srbiji i predavao crtanje u Kragujevcu, Požarevcu i Jagodini. Strastan, plahovite mašte i plamenih emocija, buntovan i slobodoljubiv, pisao je s romantičarskim patosom pjesme o slobodi i stihovane lirske ispovijesti. Pjesme „Na Liparu“, „Ponoć“, „Mila“, „Padajte, braćo“, „Otadžbina“, „Ja sam stena“, „Noć u Gornjaku“ spadaju u vrh srpske romantičarske poezije. Napisao je i drame u stihovima „Seoba Srbalja“, „Jelisaveta, knjeginja crnogorska“ i „Stanoje Glavaš“ i oko 40 pripovijedaka.

1881. – Rođen austrijski pisac Štefan Cvajg, koji je, pod uticajem bečkog impresionizma, psihoanalize Sigmunda Frojda i humanističke evropske tradicije, u ranim djelima bio zaokupljen lavirintima ljudske psihe. Kasnije je znatnu popularnost stekao romansiranim biografijama i esejističkim studijama o značajnim ličnostima istorije i literature. Pred nacistima je 1938. emigrirao u SAD, a 1942. je u Brazilu izvršio samoubistvo, zahvaćen unutrašnjom krizom i slomljen nasističkim varvarstvom. Djela: pripovijetke „Pometenost osjećanja“, „Amok“, „Prvi doživljaj“, romansirane biografije „Žozef Fuše“, „Marija Antoaneta“, „Trijumf i tragika Erazma Roterdamskog“, „Marija Stjuart“, studije „Tri majstora“ /Balzak, Dikens, Dostojevski/, „Borba s demonom“ /Helderlin, Klajst, Niče/, „Tri pjesnika svoga života“ /Kazanova, Stendal, Tolstoj/, „Jučerašnji svijet“ /melanholična slika evropske kulture na umoru/.

1905. – Irski nacionalista Artur Grifit u Dablinu osnovao partiju „Šin Fejn“, čiji je glavni zadatak bila borba za osamostaljenje Irske od Velike Britanije.

1907. – Rođen italijanski pisac Alberto Pinkerle, poznat kao Alberto Moravija, koji je stekao svjetsku slavu djelima o moralnom raslojavanju italijanske buržoazije. Pisao je romane, pozorišne komade, kratke priče, eseje, putopise, kritiku – filmsku i pozorišnu. Djela: romani „Ravnodušni ljudi“, „Prezir“, „Rimljanka“, „Dosada“, „Konformist“, „Ćoćara“, „Ja i on“, „Pažnja“, „Unutrašnji život“, „Godina 1934“; pripovijetke: „Rimske priče“, „Automat“, „Drugi život“.

1909. – Rođen jugoslovenski revolucionar i političar srpskog porijekla Aleksandar Marko Ranković, potpredsjednik SFRJ i član najužeg rukovodstva vladajućeg Saveza komunista Jugoslavije do smjenjivanja sa svih funkcija 1966. Poslije zavođenja Šestojanuarske diktature 1929. osuđen je na šest godina robije zbog ilegalne komunističke aktivnosti, a 1940. je postao član Politbiroa Komunističke partije Jugoslavije. U Drugom svjetskom ratu je rukovodio pripremama za ustanak protiv okupatorske njemačke vojske i nacistička policija Gestapo ga je uhapsila u Beogradu krajem jula 1941. Poslije hapšenja je zvjerski mučen i potom prebačen u bolnicu radi liječenja, gdje je držan pod stražom, ali je oslobođen smjelom akcijom beogradskih skojevaca. Kao organizacioni sekretar KPJ i član Vrhovnog štaba partizanskih jedinica osnovao je 1944. službu bezbjednosti pod nazivom Odjeljenje za zaštitu naroda /OZNA/. Poslije rata je bio ministar unutrašnjih poslova i potpredsjednik savezne vlade. Na Četvrtom plenumu Centralnog komiteta SKJ 1966. na Brionima jugoslovenski predsjednik Josip Broz ga je optužio za zloupotrebe Službe državne bezbjednosti i „grupašku i antipartijsku djelatnost“, poslije čega je smijenjen sa svih funkcija.

1919. – Nensi Estor kao prva žena izabrana u britanski parlament.

1941. – Crvena armija u Drugom svjetskom ratu izbacila trupe nacističke NJemačke iz Rostova.

1942. – U požaru koji je uništio jedan noćni klub u američkom gradu Boston život izgubilo skoro 500 ljudi.

1943. – U Teheranu u Drugom svjetskom ratu, na prvom zajedničkom sastanku, sovjetski lider Staljin, predsjednik SAD Frenklin Ruzvelt i britanski premijer Vinston Čerčil razmatrali otvaranje drugog fronta u Evropi, operacije na istočnom frontu, poslijeratno uređenje Evrope i pitanje Jugoslavije. Dogovoreno je da se Jugoslavija obnovi „u potpunom teritorijalnom integritetu i nezavisnosti, s tim što će se pitanje njenih zapadnih granica riješiti poslije rata“.

1945. – Umro američki teniser i političar Dvajt Dejvis, koji je 1900. osnovao tenisko takmičenje nacija „Dejvis kup“. Bio je i američki ministar rata od 1925. do 1929. i generalni guverner SAD na Filipinima od 1929. do 1932.

1950. – U Beogradu osnovan Muzej pozorišne umetnosti Srbije.

1954. – Umro italijanski nuklearni fizičar Enriko Fermi, koji je prvi bombardovao uran neutronima, dobitnik Nobelove nagrade za fiziku 1938. Zasnovao je teoriju kretanja neutrona, a u Drugom svjetskom ratu je u SAD, gdje je 1938. emigrirao iz fašističke Italije, na Čikaškom univerzitetu rukovodio gradnjom prvog nuklearnog reaktora. NJegovim imenom nazvano je više pojmova u nuklearnoj fizici: „Fermijevo pravilo selekcije“, „Fermijev model gasa“, „Fermijeva ‘starost’ neutrona“, „fermi“ kao jedinica za dužinu.

1960. – Mauritanija postala nezavisna islamska republika.

1971. – Jordanskog premijera Vasfija Tela u Kairu, gdje je doputovao radi učešća na Arapskoj konferenciji, ubili pripadnici palestinske terorističke organizacije „Crni septembar“.

1975. – Postavljeni posljednji metri pruge Beograd – Bar. Više od sto godina ona je bila u strateškom, ekonomskom i graditeljskom programu Srbije i Crne Gore, ali je gradnja počela 1952, a radovi su intenzivirani tek 1968. Više od 27 odsto pruge prolazi kroz tunele i ide preko vijadukata i mostova. Pruga koja ima 254 tunela i 234 mosta većim dijelom /301 kilometar/ prolazi kroz Srbiju, a 175 kilometara kroz Crnu Goru.

1975. – Fretilin /Revolucionarni front za nezavisnost Istočnog Timora/ jednostrano proglasio nezavisnost te bivše portugalske kolonije, koju je okupirala Indonezija, i osnivanje Demokratske Republike Istočni Timor.

1979. – Novozelandski avion „DC-10“ udario u planinu Erebus na Antarktiku, što nije preživio niko od 257 putnika i članova posade.

1987. – Prilikom pada južnoafričkog aviona „boing 747“ u Indijski okean blizu Mauricijusa poginulo svih 160 putnika i članova posade.

1989. – Indijski premijer Radživ Gandi dao ostavku poslije poraza na izborima.

1990. – Singapurski premijer Li Kuan Ju sišao sa vlasti poslije 31 godine.

1994. – Norvežani na referendumu odbili da se priključe Evropskoj uniji.

2000. – Holandski parlament legalizovao eutanaziju, a Holandija je tako postala prva zemlja na svijetu u kojoj ubistvo zbog milosrđa nije protivzakonito.

2001. – Sporazum o uspostavljanju Međunarodnog savjeta za saradnju BiH i SRJ stupio na snagu.

2001. – Predstavnici hrvatske Ambasade u Vašingtonu preuzeli zvanično originalnu Zbirku i arhiv Muzeja ustaškog logora „Jasenovac“ koja je, zapakovana u nekoliko metalnih kutija, avionom iz NJujorka prevezena u Zagreb.

2009. – Umro Milan Bulajić, diplomata i publicista, osnivač i direktor Muzeja žrtava genocida, osnivač i predsjednik Fonda za istraživanje genocida

2010. – Listovi „NJujork tajms“, „Gardijan“, „Mond“, „Špigel“ i „El Pais“ objavili su na svojim internet sajtovima hiljade povjerljivih dokumenata američkih tajnih službi, pisanih izrazito „nediplomatskim jezikom“ iz kojih se vide stavovi Vašingtona o brojnim svjetskim liderima, što je izazvalo oštro reagovanje Bijele kuće i Pentagona i širom svijeta. Tekstovi su preneseni sa internet sajta „Vikiliks“ čiji je osnivač australijski državljanin DŽulijan Asanž.

2011. – U Zagrebu umro Ante Marković, posljednji premijer SFRJ, od marta 1989. do 19. decembra 1991. Pred rat poznat po ekonomskim reformama.

2014. – U napadu bombaša samoubica na veliku džamiju u nigerijskom gradu Kano poginulo je 64 ljudi, a ranjeno 126. Odgovornost za napad preuzeo je „Boko haram“ u čijim je nasilnim akcijama od početka godine ubijeno više od 2.000 ljudi.

2015. – Istaknuti turski advokat i borac za ljudska prava Tahir Elči koji je optužen za podržavanje kurdskih pobunjenika, ubijen je na jugoistoku Turske dok je davao izjavu medijima.

2016. – Umro Mark Tajmanov, ruski šahovski velemajstor, olimpijski šampion, teoretičar šaha i pijanist.

2021. – Na Drini svečano otvoren most „Bratoljub“, koji spaja opštinu Bratunac u Republici Srpskoj sa susjednom LJubovijom u Srbiji. Izgradnja „Bratoljuba“, čija je dužina 227 metara, trajala je od oktobra 2015. do maja 2017. godine i koštala je 13 miliona evra.

Dešavanja u Bijeljini
Izvor: desavanjaubijeljini.com

Related